XX საუკუნემდე აზერბაიჯანში გაბატონებული იყო ოჯახის მკვეთრად გამოხატული პატრიარქალური წყობა. ოჯახის უფროსი წარმოადგენდა ოჯახის მოძრავი და უძრავი ქონების ერთპიროვნულ მფლობელსა და სრულუფლებიან მმართველს. ოჯახის შიგნით არსებული ქონებრივი ურთიერთობები მთლიანად დამოკიდებული იყო ოჯახის უფროსსზე.მემკვიდრეობის საკითხი
დაობლებულ არასრულწლოვან ბავშვებს უნიშნავდნენ მეურვეს – უმეტასწილად ბიძას მამის ან დედის მხრიდან. ოჯახის უფროსის ანდერძის არარსებობის შემთხვევაში ქონება იყოფოდა შარიათის კანონების მიხედვით. ვაჟშვილს ორჯერ უფრო მეტი წილი ერგებოდა საერთო ქონებიდან, ვიდრე – ქალიშვილს. გარდაცვლილი ოჯახის უფროსის ქვრივი იღებდა მთელი ქონების ერთ მერვედ ნაწილს და ასევე იმ ქონებას, რომელიც პირადად მას ეკუთვნოდა საქორწინო შეთანხმების თანახმად.
უხუცესის პატივისცემა
აზერბაიჯანულ ოჯახში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა სოფლის უხუცესების – აღსაკალების ინსტიტუტს. მათ რჩევას ეკითხებოდნენ და მათი აზრი მეტად მნიშვნელოვანი იყო სოფელში რომელიმე ოჯახში გარკვეული პრობლემის გადაწყვეტისას. აღსაკალები ადათის მიმდევარნი, დამცველნი და გამტარებელნი იყვნენ. ისინი ადათისა და შარიათის საფუძველზე გადაწყვეტდნენ საზოგადოებრივ და საოჯახო პრობლემებს. ისინი საქმების განსახილველად მეჩეთთან იკრიბებოდნენ საღამოს ლოცვის შემდეგ. ჩვეულებრივ, ამ შეკრებას მოლაც ესწრებოდა. ახალგაზრდებს და ბავშვებს და, ასევე, ქალებსაც ამ შეკრებებში მონაწილეობის უფლება არ ჰქონდათ.
ძალიან იშვიათად შეკრებას ესწრებოდნენ ის მოხუცი ქალები, რომლებიც განსაკუთრებული პატივისცემით სარგებლობდნენ საზოგადოებაში. მათი მოწვევა კრებაზე მხოლოდ მაშინ ხდებოდა, როცა განსახილველი საკითხი ქალს ეხებოდა ან ქალიშვილის ბედთან იყო დაკავშირებული. ამგვარად, ქალის საზოგადოებრივი ცხოვრება შეზღუდული იყო. იგი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში არ მონაწილეობდა. უფრო მეტიც, ქალის უფლებები შეზღუდული იყო ოჯახშიც.
ოჯახურ ურთიერთობებში ბატონობდა უმცროსების მხრიდან უფროსების სრული მორჩილება. ვაჟიშვილს არ ჰქონდა უფლება შეპასუხებოდა (შეკამათებოდა) ან არ დამორჩილებოდა მამას, მითუმეტეს კი პაპას. ამგვარად, მამის ან პაპის გადაწყვეტილებას ამა თუ იმ ოჯახური ან სამეურნეო საკითხთან დაკავშირებით კანონის ძალა ჰქონდა ოჯახის უმცროსი წევრებისათვის. უფროსების პატივისცემა დღემდე წარმოადგენს აზერბაიჯანელი ხალხის საოჯახო და საზოგადოებრივი ცხოვრების მნიშვნელოვან ელემენტს.
ოჯახური ცხოვრება
ისტორიულად აზერბაიჯანში მამაკაცს ქალთან შედარებით პრივილეგირებული მდგომარეობა ეკავა. ეს უპირატესობა ვრცელდებოდა როგორც საზოგადოებრივ დონეზე, ასევე ოჯახურ ცხოვრებაშიც. მშობლიურ სახლში ქალიშვილი სრულად ემორჩილებოდა დედას და ბებიას. ქალიშვილს არ ჰქონდა უფლება შეპასუხებოდა უფროსებს ან გამოეხატა რაიმე უკმაყოფილება, განსაკუთრებით კი, მამისა და პაპის თანდასწრებით. გათხოვილი ქალი ყველა საკითხში ემორჩილებოდა ოჯახის უფროს დიასახლისს – დედამთილს ან უფროსი მაზლის ცოლს. თუ ახალდაქორწინებულები ცხოვრობდნენ ქმრის მშობლებთან ერთად, მაშინ ახალგაზრდა ქალი უნდა მორიდებოდა ყველა მამაკაცს ოჯახში.
მას არ ჰქონდა, აგრეთვე, იმ ოთახში შესვლის უფლებაც, სადაც უფროსები ისხდნენ და თუ სახლში ცალკე ოთახი არ იყო, იგი უდიდეს დროს სამზარეულოში ატარებდა. ახალგაზრდა რძალი მოვალე იყო საღამოს საველე სამუშაოებიდან დაბრუნებული ოჯახის ყველა მამაკაცისათვის ფეხები დაებანა. ამასთან ქალს სახე დაფარული უნდა ჰქონოდა. თუ კი ოჯახში რძალი არ იყო, მაშინ ამ მოვალეობას ქალიშვილი ასრულებდა. აზერბაიჯანული წეს-ჩვეულებების მიხედვით, ახალგაზრდა რძალს პირველი შვილის გაჩენამდე უფლება არ ჰქონდა უშუალოდ მიემართა ოჯახის რომელიმე უფროსი წევრისათვის ან მათ მიერ დასმულ შეკითხვაზე ეპასუხა. ამიტომ, იცავდა რა ადათს, ოჯახის უფროსი წევრი თვითონაც ერიდებოდა რძალთან შეხვედრას და შეძლებისდაგვარად არ ელაპარაკებოდა მას.
ახალგაზრდა ქალი მოვალე იყო ოჯახის ყველა მამაკაცისგან დაემალა როგორც სახე, ასევე თმებიც. უფროსი ქალების გარემოცვაში კი მას მხოლოდ პირი, ნიკაპი და ყელი უნდა დაეფარა თავშალის ბოლოთი. მიუღებლად ითვლებოდა, აგრეთვე, ქალის მხრიდან ხმამარალი საუბარი და ხშირი სიცილი. ახალგაზრდა ქალს არ ჰქონდა უფლება ქმრის და უფროსი დიასახლისის ნებართვის გარეშე წასულიყო მშობლიურ სახლში, გასულიყო ბაღში ან მეზობელთან სტუმრად.
ბავშვების მოვლა მთლიანად ქალის მოვალეობას წარმოადგენდა. მამა არა თუ არ მონაწილეობდა ბავშვების აღზრდაში, არამედ იგი მშობლიური გრძნობების გამოვლენისგანაც კი იკავებდა თავს. ეს განსაკუთრებით მიუღებელი იყო უცხოების გარემოცვაში. თუ კი მამა მაინც გამოავლენდა მშობლიურ სიყვარულს შვილის მიმართ, ეს, ჩვეულებრივ, ვაჟიშვილის როგორც მემკვიდრისა და გვარის გამგრძელებლის მიმართ ხდებოდა.
ვაჟიშვილის მდგომარეობა ოჯახში მკვეთრად განსხვავდებოდა ქალიშვილის მდგომარეობისგან. ბიჭებს ბავშვობიდანვე უნერგავდნენ ქედმაღლურ, პრივილეგირებულ დამოკიდებულებას ქალების მიმართ. 6-7 წლიდან ბიჭების აღზრდას ხელს ჰკიდებდა პაპა, მამა და მისი უფროსი ძმა. ამავე ასაკიდან იწყებოდა ბავშვების რელიგიური აღზრდაც. წარსულში აზერბაიჯანელ ხალახთან გაბატონებული იყო ენდოგამია. ჩვეულებრივ, სოფელი შედგებოდა რამდენიმე უბნისაგან, რომელთაგანაც თითოეულში ნათესავები ცხოვრობდნენ. ქორწინების შემთხვევაში უპირატესობა ენიჭებოდა უბნის შიდა კავშირებს
ქორწინება
შეუღლება პირველ რიგში ხდებოდა ბიძაშვილ-მამიდაშვილებთან და დეიდაშვილებთან (ღვიძლი ძმების და დების შვილებთან), შემდგომ მესამე თაობის ნათესავებთან და ასე შორეული ნათესავებით გათავებული. აკრძალული იყო ღვიძლ და-ძმებს შორის ქორწინება. შეუღლება ხდებოდა არანათესავებთანაც, პირველ რიგში თანასოფლელებთან, შემდეგ მეზობელი სოფლების და ქალაქების მაცხოვრებლებთან (ამასთან აუცილებლად დაცული უნდა ყოფილიყო ნათესაური სიახლოვის რიგითობა). შარიათის მიხედვით, ნებადართული იყო, აგრეთვე, შეუღლება სხვა ნაციონალობის, ოღონდ მუსულმანური აღმსარებლობის, წარმომადგენელთან. მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ წარსულში ასეთი ოჯახები ძალიან იშვიათი იყო.
აზერბაიჯანში გავრცელებული იყო მრავალცოლიანობა, ისევე, როგორც ყველგან, სადაც ეს შარიათით ნებადართული იყო. მაგრამ უმეტესწილად იგი გვხვდებოდა მოსახლეობის შეძლებულ ნაწილში. ის ვინც მდიდარი არ იყო, ჩვეულებრივ, ამ წესს არ იყენებდა. გამონაკლისს წარმოადგენდა შემთხვევა, როცა პირველი ცოლისგან არ ჰყავდათ შვილები. რაც შეეხება გაჭრვებულ ფენას, მათ ხშირად ერთი ცოლის შერთვაც კი უჭირდათ, რადგან ქორწინება ტრადიციულად ხარჯებთან იყო დაკავშირებული.
სორირატი და ლევირატი
ქორწინების წეს-ჩვეულებებში მეტად საინტერესოა სორირატისა და ლევირატის წესები. თუ ახალგაზრდა ქალი გარდაიცვლებოდა, მისი მეუღლე, გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ ცოლად ირთავდა გარდაცვლილი ქალის უმცროს დას. სპეციალისტების აზრით, ეს წესი დაკავშირებული იყო ხელმეორე ქორწილის ხარჯების თავიდან აცილებასთან.
თუ ოჯახებს შორის კარგი ურთიერთობები იყო, მაშინ მშობლები ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე ატანდნენ თავიანთ მეორე ქალიშვილს დაქვრივებულ სიძეს. მაგრამ ამ შემთხვევაში, განსხვავებით ჩვეულებრივი ქორწინებისგან, ქალიშვილს წინასწარ აცნობებდნენ და უთანხმებდნენ მომავალ ქორწინებას. სორირატის წესთან არის დაკავშირებული აზერბაიჯანში ფართედ გავრცელებული ანდაზა: „ცოლის გარდაცვალება იმ მამაკაცმა იგლოვოს, ვისაც ცოლის და არა ჰყავსო“.
სორიტართან ერთად, ფართოდ იყო გავრცელებული, აგრეთვე, ლევირატის წესიც. ლევირატიული ქორწინების შემთხვევაში საჭირო იყო ორივე მხარის თანხმობა, ამასთან ქვრივი ქალის თანხმობა წარმოადგენდა აუცილებელ წინაპირობას. უმცროსი ძმის ქორწინება უფროსი ძმის ქვრივზე ფართოდ იყო გავრცელებული მოსახლეობის შედარებით შეძლებულ ფენაში. სპეციალისტების აზრით, ლევირატის წესი დაკავშირებული იყო ოჯახისათვის იმ ზარალის თავიდან ასაცილებლად, რომელიც ქვრივი რძლის მშობლიურ ოჯახში დაბრუნება გამოიწვევდა.
საქმე ისაა, რომ ამ შემთხვევაში, როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, მას ოჯახის საერთო ქონების ერთი მერვედი ნაწილი ეკუთვნოდა, მის საკუთრებას წარმოადგენდა აგრეთვე მის მიერ მზითვის სახით ოჯახში შემოტანილი ქონება. სორირატისა და ლევირატის წესები თუმცა თანამედროვე აზერბაიჯანში აღარ არის მიღებული, მაგრამ ერთეული შემთხვევების სახით (განსაკუთრებით სოფლებში) ახლაც გვხვდება.
ტრადიციულად ქალს ათხოვებდნენ 14-დან 18 წლამდე. ვაჟი ქორწინდებოდა 18-დან 22 წლამდე. იყო უფრო გვიანი ქორწინების შემთხვევებიც, რაც უკიდურესი სიღარიბით იყო გამოწვეული. არსებობდა დაბადებიდანვე ნიშნობის წესიც, როდესაც ოჯახები წინასწარ თანხმდებოდნენ თავიანთი შვილების ქორწინების შესახებ. მოქმედებდა ჯერ არ გაჩენილი შვილების ქორწინების შეთანხმების წესიც.
ჩვეულებრივ, ახალგაზრდებს მომავალ ქორწინებას არ უთანხმებდნენ ხოლმე და გადაწყვეტილებას მშობლები იღებდნენ. ახალგაზრდა ქალებს არა თუ არ უთანხმებდნენ მომავალ ქორწინებას, არამედ არც კი ატყობინებდნენ მის შესახებ. საცოლეს ახალგაზრდა კაცისათვის, ჩვეულებრივ, მისი დედა ან და ამოირჩევდა. თუ მომავალი საცოლე მოეწონებოდათ ოჯახის სხვა წევრებს, პირველ რიგში პაპას, მამას და უფროს ძმას, მაშინ ამ ოჯახის ქალები მიდიოდნენ გოგოს დედასთან არაოფიციალურად ხელის სათხოვნელად, ხოლო უკვე ამის შემდეგ, მამასთან ოფიციალურად მიდიოდნენ ხელის მთხოვნელი ოჯახის მამაკაცები.ამ ცერემონიალს ესწრებოდნენ სოფლის უხუცესებიც – აღსაკალებიც. ისინი მონაწილეობდნენ აგრეთვე, ქორწინებაზე შეთანხმების შემთხვევაში, ოჯახთა შორის დამოყვრებისას განკუთვნილი გადასახადის მეხრისა და ბაშლიგის ოდენობაზე მოლაპარაკებებშიც. მეხრი წარმოადგენდა იმ გადასახადს, რომელიც მეუღლეს უნდა გადაეხადა ცოლისთვის თავისი ინიციატივით გაყრის შემთხვევაში. ხოლო ბაშლიგი იყო გადასახადს პატარძლისათვის, რომელსაც იღებდა მისი მამა ქალიშვილის ქორწინების შემთხვევაში.
ქორწინების რიტუალი და 3 ეტაპი
თვით ქორწინების რიტუალი მოიცავდა სამ ეტაპს: 1) წინასწარი შეთანხმება, როცა თანხმობის შემთხვევაში, ვაჟის მხარე მაშინვე აძლევდა ქალს ბეჭედს, აბრეშუმის თავსაფარს და ტკბილეულს 2) ნიშნობა, ამ დღეს საქმროს საცოლისთვის მოაქვს სამკაულები, კაბისათვის ქსოვილი და მისი ოჯახისთვის ტკბილეული 3) საკუთრივ ქორწილი, რომელსაც თან ახლდა საქორწილო საჩუქრები.
ტრადიციულად ითვლებოდა, აგრეთვე, საცოლის მოტაცებაც. ეს განსაკუთრებით მიღებული იყო გაჭირვებულ ფენებში, სადაც არ იყო მატერიალური შესაძლებლობა ქორწილის რთული რიტუალის ჩატარებისა, ამიტომ ხშირად, საცოლის მოტაცება ოჯახების თანხმობის ფონზეც კი მიმდინარეობდა.
შეზღუდული უფლებები
როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ახალგათხოვილ ქალს ფაქტიურად არანაირი უფლებები არ ჰქონდა. მხოლოდ შვილის გაჩენის შემდეგ მას ეძლეოდა ნება სახლში მოეხადა თავსაფარი და ესაუბრა უახლოეს ნათესავებთან.
ამგვარად, გათხოვილი ქალის პოზიციები მყარდებოდა ოჯახში პირველი შვილის გაჩენის შემდეგ. ბიჭის გაჩენას, გოგოსაგან განსხვავებით განსაკუთრებული ნადიმით აღნიშნავდნენ. ამასთან, ახალდაბადებული ვაჟის ჭიპლარს მარხავდნენ საჯინიბოში ან მეჩეთის ეზოში. ეს რიტუალი გადმოცემის მიხედვით, იმიტომ ტარდებოდა, რომ მომავალ მამაკაცს ყვარებოდა საქონელი ან დაუფლებოდა ცოდნას, ხოლო ახალდაბადებული გოგოს ჭიპლარს კი კარებთან ახლოს მარხავდნენ, რათა იგი სახლიდან შორს არ წასულიყო.
ამგვარად, ქორწინების, აგრეთვე, მასთან დაკავშირებული ტრადიციული რიტუალის და ბავშვების გაჩენის ანალიზი ნათლად გვიჩვენებს აზერბაიჯანულ კულტურაში გაბატონებულ გენდერულ უთანასწორობას, რომელიც ქალის მიმართ განსაკუთრებული ასიმეტრიულობით გამოირჩევა.
ტრადიციულ აზერბაიჯანულ კულტურაში ქალთა უფლებათა შეზღუდვა კარგად ჩანს, აგრეთვე, გაყროს წესებშიც. ტრადიციულად გაყრის უფლება მხოლოდ მამაკაცს ჰქონდა. თუმცა კი ამ შემთხვევაში ქმარს ცოლისთვის უნდა გადაეხადა წინასწარ ნიშნობის შეთანხმებული საზღაური – მეხრი, გაყრის მიზეზებს არავინ არ კითხულობდა. გაყრის რიტუალი ერთი და იგივე ფრაზის (ამ შემთხვევისთვის სპეციალურად დაწესებული) სახალხოდ სამჯერ გამეორებაში მდგომარეობდა. იგივე გზისთვის შეეძლო მიემართა ქალსაც, მაგრამ ამ შემთხვევაში იგი გაყრას მიაღწევდა მხოლოდ თავისი მზითვის დაკარგვის ფასად. ამ გზას ქალი მხოლოდ ძალიან იშვიათად, გაუსაძლის პირობებში მიმართავდა, რადგან ამ შემთხვევაში იგი ყოველგვარი სახსრების გარეშე რჩებოდა.
მთელს აზერბაიჯანში ქალი ჩადრს ატარებდა, მაგრამ ჩადრი განსაკუთრებით გავრცელებული იყო ქალაქებში, სადაც სახლიდან გამოსვლისას ქალი ვალდებული იყო მთელი სხეული ჩადრით დაეფარა. სოფლებში ჩადრს შედარებით იშვიათად ხმარობდნენ, უმეტესწილად ის გამოიყენებოდა, როცა ქალი მეზობელ სოფელში ან სოფლის გარეთ გადიოდა, სოფლის შიგნით კი იგი, ჩვეულებრივ, მხოლოდ ცხვირს და პირს მალავდა. შეიძლება ითქვას, რომ ქალს მამაკაცისაგან განსხვავებით არ ჰქონდა საზამთრო, თბილი ტანსაცმელი. ეს განპირობებული იყო იმით, რომ ქალის მიერ სახლის დიდხანს დატოვება არ იყო მიღებული.
ამგვარად, ტანსაცმელი, ისევე, როგორც ყოფითი კულტურის სხვა ელემენტები და წეს- ჩვეულებები ნათლად გვიჩვენებენ აზერბაიჯანულ ტრადიციულ საზოგადოებაში გაბატონებულ გენდერულ უთანასწორობას.
წიგნიდან: მზია წერეთელი – ”გენდერი: კულტურული და სოციალური კონსტრუქტი
თინანოს ბლოგი 